«مرحوم آیةالله سید مهدی روحانی به حق تكیه گاه بینوایان، حامی مستضعفان و امید درماندگان بود. گمان نمی كنم در میان واژه ها و صفت ها، واژه ای بهتر از پناه بی پناهان، برازنده ی وجود نازنین آن یگانه ی دوران باشد.» (یكی از شاگردان)

آیةالله حاج سید مهدی روحانی چهره ای محبوب و آشنا، مدرّسی مشهور، تلاش گری ژرف نگر، استادی دلسوز، عالمی عامل، فقیهی مردم دوست، راوی احادیث اهل بیت عصمت(ع) ، پاسدار فرهنگ اصیل اسلامی و از ثمرات گران قدر حوزه ی علمیه ی قم بود. در این مقاله پنجره ای می گشاییم به زندگی آن رادمرد.

صفحه 135
مولود مبارك تبار

23 ذی الحجة الحرام 1343 ق. (1303 ش)، در بیت مرحوم آیةالله حاج سیدابوالحسن روحانی، یكی از علمای محترم قم، كودكی به دنیا آمد كه او را «سید مهدی» نام نهادند. دوران كودكی سید مهدی در خانه ای گذشت كه مركز علم، فضیلت و فقاهت بود. این خانه ی قدیمی كه عمر آن متجاوز از صد سال است؛ در محلّه سلطان محمدشریف (گذر قلعه) قرار دارد كه از قدیمی ترین محله های قم است.

پدر و مادر سید مهدی از خانواده های اصیل و ریشه دار سادات قم بودند. نیای پدری او مرحوم آیةالله العظمی حاج سید صادق قمی (1255 - 1338 ق) مرجع دینی مردم در نیمه ی نخست قرن چهاردهم هجری، فقیهی صاحب نفوذ و یگانه مرجع قضاوت و حلّ و فصل منازعات بود. او پایه گذار بیت شریف «روحانی» و بنیان گذار مسجد و مدرسه ی حاج سید صادق است كه همه ی آنها بیش از صد سال است در قم منشأ آثار و خیر فراوان اند. نیای مادری او مرحوم آیةالله حاج سید فخرالدین حسینی قمی (1281 - 1363 ق.) شیخ العلمای قم و از شاگردان آیةالله میرزا حبیب الله رشتی بود. جلالت قدر، سیادت و كمالاتش بیش از آن است كه در این مختصر بگنجد. او بسیار محترم و معظّم بود. در استواری حوزه ی علمیه ی قم با آیةالله حاج شیخ عبدالكریم حایری(ره) همكاری داشت. وی بر پیكر مرحوم آیةالله حایری نماز خواند و خود نیز پس از وفات در جوار ایشان دفن شد.

صفحه 136
استادان

اگر سری به كوچه های خاطرات كودكی آیةالله روحانی بزنیم؛ او را عمّ جزء به دست، در تداوم گام هایی كودكانه، راهی مكتب خانه ی مرحومه ملاباجی مریم بیگم خواهیم دید. این حضور خاطره انگیز كه به قصد یادگیری قرآن كریم صورت می گرفت؛ نخستین شراره های علم آموزی را در وجود او شعله ور ساخت. و به مرور ایام، او با گام هایی بلندتر و اراده و همّتی والاتر، جاده های پر پیچ و خم سرزمین دانش را طی كرد. پس از دوران كودكی و نوجوانی، در اوج استبداد رضاخانی و زمانی كه كیان حوزه های علمیه در خطر بود و كمتر كسی به تحصیل علوم دینی رغبت می كرد؛ به فراگیری دانش دینی روی آورد. عمده ی ادبیات و سطوح را نزد حضرات بزرگوار: حاج سید مرتضی علوی فریدنی (حاشیه و شرح شمسیه)، میرزا محمدعلی ادیب تهرانی (مطوّل)، حاج شیخ جعفر صبوری قمی و بیشتر حاج شیخ عبدالرّزاق قاینی (از سیوطی تا شرح لمعه) آموخت و این درس ها را با مرحوم آیةالله حاج شیخ محمد حسینی قاینی مباحثه می كرد.

در 19 سالگی (1362 ق) به نجف اشرف مهاجرت كرد و بخش اعظم سطوح عالی را از حضرات آیات: میرزا حسن یزدی (رسائل)، سید یحیی مدرّسی یزدی، (مكاسب) و میرزا باقر زنجانی (كفایه) فراگرفت. در بازگشت به قم (1370 ق) قسمت های برجای مانده ی رسائل (برائت و اشتغال) را از حضرت امام خمینی(قدس سره) و مكاسب را از آیةالله قاینی و بخشی از جلد اول كفایه را از آیةالله حاج شیخ محمدعلی حایری كرمانی آموخت. سپس در محضر آیات عظام:

صفحه 137

1. حاج سید محمد حجّت كوه كمری (متوفّا: 1372 ق).

2. حاج آقا حسین بروجردی (متوفّا: 1380 ق).

3. حاج سید محمد محقق داماد (متوفّا: 1388 ق).

4. حاج سید احمد خوانساری (متوفّا: 1405 ق).

5. علامه سید محمدحسین طباطبایی (متوفّا: 1402 ق).

حاضر شد و در فقه، اصول، فلسفه، كلام و تفسیر بهره های فراوان برد و مبانی علمی اش را استوار ساخت.

وی همزمان به تدریس سطوح عالی پرداخت و شاگردان فراوانی پرورش داد كه از جمله ی ایشان، مرحوم استاد حاج شیخ علی صفایی حایری بود.

تخصّص

در مطالعات خود، در دو چیز تبحّر خاصّی داشت و ممتاز شناخته می شد:

1. ملل و نحل، اعم از اسلامی و غیر اسلامی؛ راجع به یهودیت و مسیحیت مطالعات عمیقی داشت.

2. در تفسیر قرآن نظریات خوبی داشت. یك جمع تفسیری درست كرده بود كه خود، مؤسّس آن بود.

او در كنار مطالعات رایج حوزه های علمیه به تحقیق در علوم تفسیر، حدیث، تاریخ، كلام و مذاهب اسلامی پرداخت و یكی از صاحب نظران برجسته ی علوم اسلامی در حوزه ی علمیه ی قم به شمار می رفت.

وی با پژوهش تطبیقی كتاب های آسمانی (تورات و انجیل) با قرآن

صفحه 138

مجید، نقاط اشترك و افتراق آنها را با قرآن روشن ساخت و یادداشت های بسیار درشناخت فرقه های گوناگون اسلامی فراهم آورد. از این رو به دلیل آگاهی گسترده ای كه از تاریخ، فقه و اعتقادات آنان داشت؛ چند بار به نمایندگی از سوی جمهوری اسلامی و حوزه های علمیه ی قم به تركیه، عربستان، ژاپن و جاهای دیگر رفت و از اعتقادات شیعه به خوبی حمایت كرد.
تألیفات
الف) چاپ شده

از آن فقیه بزرگوار، آثاری چند در تفسیر، حدیث و كلام بر جای مانده است كه عبارتند از:

1. فرقةالسلفیة و تطوراتها فی التاریخ (در كنفرانس علوم انسانی ژاپن، به عربی و انگلیسی و سپس در مجله ی نور علم به چاپ رسید.)؛

2. بحوث مع اهل السنة و السلفیة؛

3. الوتر ثلاث ركعات (كه همراه با نظریات آیةالله سید موسی شبیری زنجانی به چاپ رسید.)؛

4. احادیث اهل البیت(ع) عن طرق اهل السنّة (با همكاری مرحوم آیةالله حاج میرزا علی احمدی میانجی)؛ كه یك جلد آن چاپ شده است.
ب) چاپ نشده

5. حاشیه بر تفسیر جوامع الجامع؛

6. تفسیر سوره ی حمد؛

صفحه 139

7. تفسیر سوره ی فجر؛

8. تاریخ فرق و مذاهب اسلامی (2 جلد)؛

9. تقریرات درس فقه آیةالله محقّق داماد؛

10. یادداشت های فقهی.
مقالات

1. اشاعره (بخش اوّل)، مكتب اسلام، خرداد 1338.

2. اشاعره (بخش دوم)، مكتب اسلام، تیر 1338.

3. فواتح سور، مكتب اسلام، مرداد 1338.

4. اشاعره (بخش سوم)، مكتب اسلام، شهریور 1338.

5. پیشنهادی برای تعیین خطّ دقیق قبله، مجلّه ی نور علم، بهمن 1363.

6. مصاحبه پیرامون مسائل حوزه و...، مجلّه ی نور علم، بهمن 1367.

7. النظرات الفقهیة و الاصولیة للشیخ البهائی، مجلة الثقافة الاسلامیة، ش 5.

8. مبدأ تاریخ، هجری یا میلادی؟ (نقدی بر مقاله ی تقی زاده)، مجموعه سیمای اسلام.

9. مقدمه بر كتاب سرّ السعادة (نوشته مرحوم حاج آقا احمد روحانی).

10. رساله ای در تجوید (فارسی).
فعالیت های سیاسی - اجتماعی

او در پی ریزی بنیاد جامعه ی مدرّسین حوزه ی علمیه ی قم نقش

صفحه 140

داشت. و در سال 1340 ش، در جریان انجمن های ایالتی و ولایتی و پس از آن در طول تاریخ مبارزات مردم مسلمان ایران به رهبری امام خمینی(قدس سره) ، نقشی ویژه ایفا كرد و در گسترش پیام مرجعیت و روحانیت در گوشه و كنار كشور، شركت مستقیم داشت و نام آیةالله سید مهدی روحانی در بسیاری از اعلامیه های ضدّ رژیم، از جمله اعلامیه ی تاریخی خلع شاه از سلطنت دیده می شود. وی و گروهی از دوستانش، نخستین كسانی بودند كه در حوزه ی علمیه ی قم كار گروهی را بنیاد نهادند و در گرما گرم هجوم فلسفه ی مادّی در سال های پس از 1325ش، جلسات نقد و بررسی اصول ماركسیسم و فلسفه ی دیالكتیك را تشكیل داده و بازده ی اندیشه ها و بحث های خویش را در اختیار مؤلفان و نویسندگان قرار می دادند. كتاب «فیلسوف نماها» نوشته ی آیةالله مكارم شیرازی ثمره و نمونه ی روشنی از آن جلسات است. پس از انقلاب شكوهمند اسلامی فعالیت های فرهنگی آیةالله روحانی ادامه یافت. در سال 1371 ش. حضرت آیةالله خامنه ای، رهبر معظم انقلاب اسلامی و ولیّ امر مسلمین، طی حكمی گروهی از صاحب نظران و فضلای حوزه های علمیه را برای بررسی موضوعات جدید فقهی و پاسخگویی به مسائل روز، منصوب كردند. آیةالله روحانی جزو اولین كسانی بود كه به عضویت این هیأت درآمد. او همچنین از مؤسّسان «جامعه ی اسلامی ناصحین» و عضو هیئت امنای «مؤسّسه ی خیریه ی الزّهرا(س) » بود كه در پیشبرد اهداف مقدّس و نیّت خیر این نهادها، به همراه دوست گرانقدرش مرحوم آیةالله احمدی میانجی سعی و كوشش فراوان می نمود. آیةالله روحانی سه دوره به نمایندگی از مردم استان های مركزی و قم در مجلس خبرگان رهبری حضور یافت.

صفحه 141
ویژگی های اخلاقی

آیةالله روحانی فقیهی دلسوز به حال جامعه و عالمی عامل به دستورهای دینی بود. از بام تا شام، خانه اش - كه یادگار بیت یكصد ساله ی فقاهت، مرجعیّت و ریاست عامّه ی قم بود - به روی همگان باز بود. با صبر و حوصله به مشكلات مردم رسیدگی می كرد. بسیاری از خانواده های نیازمند را تحت سرپرستی و عنایت خود قرار داده بود. اخلاق خوش و زبان ملایمش، مرهمی بود بر زخم دلهای رنج دیده.

در میان مردم قم به دلیل سابقه ی خانوادگی، زهد، تقوا و ویژگی های ممتازی كه داشت؛ جایگاهی والا به دست آورده بود. در مسجد حاج سید صادق، سه نوبت صبح، ظهر و شب اقامه ی جماعت می كرد و مردم متدیّن محل به او اقتدا می كردند. زندگی اش بسیار ساده و نشانه های بی اعتنایی به دنیا از آن نمایان بود. به حق می توان گفت رفتار، كردار و زندگی اش یادآور زندگی پیشوایان دین و ائمه ی طاهرین(ع) بود. نسبت به صله ی ارحام و برگزاری مجالس روضه، توجّهی ویژه داشت. زیارت اهل قبور زیاد می رفت. او فقیهی بود كه هیچ گاه خودش را در معرض مرجعیّت قرار نداد. در سطح مراجع بود. اما خودش را كنار كشید و به ترویج آنان پرداخت. انسان منصفی بود. حتی حرف رقیب را اگر درست بود، می پذیرفت. انسان خكی و متواضعی بود. با هركس می نشست. خیلی خودمانی بود. شاید صدسال خانه ی ایشان هیچ فرقی نكرده بود. خودش را به دنیا آلوده نكرد.

صفحه 142

مرحوم آیةالله سید مهدی روحانی به حق تكیه گاه بینوایان، حامی مستضعفان و امید درماندگان بود. گمان نمی كنم در میان واژه ها و صفت ها، واژه ای بهتر از پناه بی پناهان، برازنده ی وجود نازنین آن یگانه ی دوران باشد.
فرزندان

آیةالله روحانی صاحب پنج فرزند شدند (دو پسر و سه دختر).
1. شهید حجةالاسلام سیدعلی روحانی

وی به سال 1340 ش. در قم به دنیا آمد. از كودكی دلسوز فقرا و محرومین بود. آنچه داشت برای آنها در طبق اخلاص می گذاشت. به دلیل علاقه ای كه داشت، مشغول تحصیل علوم دینی شد و به كسوت مقدّس اهل علم و سربازان امام زمان(عجّ) درآمد. پس از پیروزی انقلاب شكوهمند اسلامی و شروع جنگ تحمیلی بارها عازم جبهه شد و به تبلیغ و ارشاد رزمندگان پرداخت. سرانجام در آخرین اعزام به عضویت «گروه تخریب» درآمد و روز سوم اسفند ماه سال 1362 ش. در «عملیات خیبر» به درجه ی رفیع شهادت نائل شد. پیكر مطهرش را در گلزار شهدای علی بن جعفر(ع) به خك سپردند. حضرت آیةالله خامنه ای، رهبر معظّم انقلاب اسلامی كه در آن زمان رئیس جمهور بودند، در تاریخ شانزدهم اسفند ماه سال 1362 پیام تسلیتی به مناسبت شهادت حجةالاسلام سید علی روحانی، خطاب به آیةالله روحانی فرستادند. متن پیام تسلیت از این قرار است:

بسم الله الرّحمن الرّحیم

صفحه 143

عالم بزرگوار و عزیز، آیةالله آقای حاج سید مهدی روحانی!

خبر شهادت فرزند دلبند شما را دریافت كردم. اگرچه دلِ آگاه و روح بزرگ عبادِ صالح، با یاد خدا مطمئن و به ذكر انّا لله و انّا الیه راجعون مترنّم است، با این حال دستِ ابتهال به درگاه حضرت حق تعالی برداشته، صبر جمیل برای جنابعالی و خانواده ی محترم و برای همه ی پدران و مادران داغدار مسئلت می كنم و امیدوارم این «شهادت» موجب بركت و مایه ی روشنی چشم شما در دنیا و آخرت باشد.

سیدعلی خامنه ای

3 جمادی الثانی 1404 ه .ق.
2. آقای سید محمد روحانی

وی بارها جهت مبارزه با دشمن متجاوز به جبهه های نبرد حق علیه باطل رفت و پس از پایان جنگ از طریق نهاد مقدّس جهاد سازندگی عازم لبنان شد و مشغول خدمت و كمك رسانی به شیعیان محروم جنوب لبنان گردید و این فعالیت تا كنون ادامه پیدا كرده است.

* دامادهای ایشان به ترتیب عبارتند از: 1. حجةالاسلام سید محمد حسینی؛ 2. حجة الاسلام شیخ محمدعلی شاه آبادی (نوه مرحوم آیةالله شاه آبادی)؛ 3. حجةالاسلام سید مهدی علوی (فرزند آیةالله علوی گرگانی).
وفات

سرانجام آن فقیه پارسا، در سالی پر از رنج و پس از تحمّل داغ مرگ

صفحه 144

تنها برادر (مرحوم آیةالله حاج سیدهادی روحانی، از علما و ائمه ی جماعات تهران) و خواهرانش و همین طور مرگ یار باوفا و دوست دانشمندش آیةالله احمدی میانجی، پس از چند ماه بیماری روز پنج شنبه، سوم آذرماه سال 1379 (26 شعبان المعظم 1421 ق.) در 77 سالگی چشم از جهان فرو بست و به اجداد طاهرین اش پیوست.

با اعلام خبر وفاتش، شهر قم در هاله ای از غم و اندوه فرو رفت و پرچم های سیاه در بسیاری از نقاط نصب شد و عزای عمومی اعلام گردید. مراجع تقلید و مقام معظّم رهبری حضرت آیةالله خامنه ای و بسیاری از مقامات روحانی و كشوری در بزرگداشت مقامش پیام هایی صادر كردند و پیكر پكش، در صبح روز جمعه 27 شعبان، با حضور هزاران نفر از علما و فضلا و مردم متدیّن و حق شناس قم تشییع شد و پس از اقامه ی نماز توسّط حضرت آیةالله بهجت، در ضلع شمالی مسجد بالاسر حرم مطهّر حضرت فاطمه معصومه(س) در كنار مرقد آیةالله احمدی میانجی به خك سپرده شد مجالس یادبودش تا مدّت ها در قم و تهران ادامه یافت.

پیام مقام معظّم رهبری(مدّ ظلّه العالی) به مناسبت وفات آیةالله سید مهدی روحانی(قدس سره) :

بسم الله الرّحمن الرّحیم

با تأسّف فراوان، اطلاع یافتیم كه عالم ربّانی و

صفحه 145

فقیه و متكلّم عالی مقام آیةالله آقای حاج سید مهدی روحانی پس از گذراندن دوران بیماری پر رنج و دشوار، زندگی را بدرود گفته و حوزه ی علمیّه ی قم و دوستان و ارادتمندان بی شمار خود را به فقدانی دردنك دچار ساخته است. ایشان فقیه و متكلّمی سرآمد و یكی از استوانه های علم و تقوا در حوزه ی علمیّه ی قم و نمونه و اسوه ای در پارسایی و پرهیزگاری و صدق و صراحت بودند. بیت رفیع و اصیل و منش زهد و تواضع و رفتار مردمی و فروتنانه در كنار برجستگی علمی و تحقیقی، از ایشان شخصیتی كم نظیر پدید آورده بود كه ارادت و محبت و تكریم دل های بی شماری را به خود جلب می كرد. نام این روحانی برجسته و جلیل القدر در آزمون های بزرگ دوران مبارزات و از آغاز تشكیل نظام جمهوری اسلامی تكنون، در ردیف مدافعان صمیمی و صادق انقلاب قرار داشت و شهادت فرزند رشید و عزیز ایشان در جبهه های جنگ تحمیلی، آزمونی بزرگ در این باره بود. رحلت این شخصیّت ممتاز، فقدانی خسارت بار برای حوزه ی علمیّه ی قم و دوستان و ارادتمندان ایشان محسوب می گردد و اینجانب این مصیبت را به حضرت بقیةالله (روحی فداه) و حوزه های علمیه و خاندان محترم و فرزندان و بازماندگان مكرّم ایشان تسلیت عرض می كنم و علوّ درجات ملكوتی ایشان را از خداوند رحیم مسئلت می نمایم.

سیدعلی خامنه ای

3/ 9/ 1379

26 شعبان المعظّم 1421
منابع:

1. عالم ربّانی، یادنامه آیةالله حاج سیدمهدی روحانی، كانون نویسندگان فضلای قمی حوزه ی علمیه ی قم.

2. مصاحبه با استاد آیةالله حاج سید مهدی روحانی، نشریه نور علم، دوره سوم، شماره پنجم.

3. پرونده شهید حجةالاسلام سیدعلی روحانی، واحد پژوهش اداره كل بنیاد شهید انقلاب اسلامی قم.

4. روزنامه ی اطلاعات، چهارشنبه 9 دی 1371، شماره 19806.

5. خبرگان ملت، دفتر دوم، دبیرخانه مجلس خبرگان.

6. ستارگان حرم، دفتر چهارم، انتشارات زائر.